Leishmania donovani została opisana niezależnie przez Sir Williama Leishmana oraz Charlesa Donovana, od których wzięła nazwę. Rodzaj Leishmania obejmuje około 20 chorobotwórczych dla człowieka gatunków. Leishmania należy do rodzaju świdrowców rzędu Kinetoplastida. Ich cechą jest kinetoplast – część mitochondrium, która zawiera około 15% komórkowego DNA. Struktura ta znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie ciałka podstawowego wici.
Leishmania, chorobotwórczy czynnik leiszmaniozy, jest przenoszona przez tzw. muchy piaskowe z rodzaju Lutzomyia i Phlebotomus. Ten pierwszy rodzaj występuje głównie na zalesionych terenach Ameryki Środkowej i Południowej. Muchy z rodzaju Phlebotomus pochodzą natomiast z sawannowych regionów Afryki i Azji. W wyniku zmiany klimatu L. donovani, L. infantum, L. tropica, L. aethiopica i L. major występują również w Europie, zwłaszcza w rejonie Morza Śródziemnego, a nawet w Niemczech. Około 12 milionów ludzi na świecie jest zarażonych Leishmania, a statystyki wskazują na około 1,5 do 2 milionów nowych zakażeń i 60 tysięcy zgonów rocznie. 350 milionów ludzi jest stale narażonych na zakażenie.
Cykl życia Leishmania jest dwufazowy i nie zawsze przebiega w taki sam sposób. W wektorze owadzim (mucha piaskowa) Leishmania funkcjonuje zewnątrzkomórkowo w świetle jelita w postaci 10-15 μm promastygotów (postać z wicią). Po migracji do gruczołów ślinowych owada Leishmania przekształca się w 2-5 μm postać amastygota (bez wici). Transmisja do wektora ssaczego odbywa się poprzez ukąszenie muchy, za pośrednictwem zainfekowanej śliny. We krwi pasożyt ulega fagocytolizie mediowanej przez makrofagi (komórki żerne). Postać amastygota Leishmania mnoży się przez podziały w makrofagach. Po zniszczeniu komórek gospodarza nowo utworzone amastygota przenikają do krwiobiegu. Cykl kończy się, gdy muchy pochłaniają zainfekowane komórki wraz z krwią.
W rzadkich przypadkach Leishmania może być przekazywana bez żywiciela pośredniego, np. przez łożysko od matki do dziecka, poprzez stosunek płciowy, transfuzję krwi lub wskutek nieostrożności przy pracy w laboratorium.
Rys. Leishmania – cykl życia; źródło: cdc.gov
Leishmania wywołuje różne objawy kliniczne: począwszy od zaatakowania skóry i błon śluzowych do zajęcia narządów wewnętrznych, w zależności od gatunku patogenu i statusu immunologicznego pacjenta. Nasilony obraz kliniczny zależy m.in. od aktywności subpopulacji makrofagów w śledzionie i węzłach chłonnych, które są zdolne do wewnątrzkomórkowego zabijania Leishmania, w szczególności L. donovani poprzez IRF-7 (czynnik regulujący interferon 7).
Czynnikiem patogennym leiszmaniozy skórnej w regionie Morza Śródziemnego jest najczęściej Leishmania donovani. Choroba ta znana jest również jako Oriental sore, Baghdad boil, Aleppo boil. W tej chorobie Leishmania przenoszone są głównie przez psy, lisy i gryzonie. W Andaluzji do 42% psów jest zainfekowanych, a na Sycylii odsetek ten dochodzi nawet do 80%. W Niemczech obserwuje się zwiększoną częstotliwości zakażeń u turystów, którzy wyjechali do Hiszpanii, Portugalii, Włoch lub Turcji. W większości przypadków diagnoza jest opóźniona.
Około 4 tygodni po ukąszeniu przez muchę w miejscu ugryzienia pojawiają się swędzące grudki, które tworzą wrzód o średnicy 2-4 cm. Zmiany zwykle pojawiają się na tych częściach ciała, które zostały odkryte podczas pobytu w regionie endemicznym, np. na twarzy, rękach i nogach. Może pojawić się jeden lub kilka wrzodów. Makrofagi zawierające pasożyty można wykryć na krawędziach wrzodów. Wrzody zwykle ustępują spontanicznie po kilku miesiącach, jednak pozostawiają po sobie blizny.
W leiszmaniozie trzewnej (kala-azar, gorączka dum-dum, czarna febra) Leishmania (w szczególności L. donovani) atakuje układ siateczkowo-śródbłonkowy organów wewnętrznych, zwłaszcza wątroby i śledziony. Objawami klinicznymi są gorączka oraz powiększenie wątroby i śledziony, często występujące wraz z niedokrwistością i dolegliwościami żołądkowo-jelitowymi. Bez leczenia do 90% przypadków choroby jest śmiertelnych, podczas gdy ze stosowaniem terapii – tylko 3-15%. Okres inkubacji wynosi od kilku tygodni do 2 lat.
Leiszmanioza skórna „post-kala-azar”, charakteryzująca się rozproszonymi rumieniowatymi, a następnie sferoidalnymi zmianami skórnymi, może wystąpić w następstwie leiszmaniozy trzewnej.
Leiszmanioza skórno-śluzówkowa zaczyna się podobnie jak leiszmanioza skórna i zajmuje głównie błony śluzowe. Wskutek choroby może dojść do poważnych uszkodzeń, a nawet zagrażającego życiu zniszczenia tkanek.
Ze względu na wzrost ilości zagranicznych podróży, a także w wyniku zmian klimatycznych, infekcje Leishmania mogą pojawić się w Europie Środkowej i Północnej. Z tego powodu w tych regionach leiszmanioza powinna być brana pod uwagę w diagnostyce różnicowej przy występowaniu niespecyficznych objawów, takich jak gorączka, poty nocne i zmęczenie oraz u pacjentów z niegojącymi się chorobami skóry.
Ze względu na niespójne objawy kliniczne oraz długi okres inkubacji z występującymi nieswoistymi objawami diagnostyka serologiczna jest niezbędna, szczególnie ze względu na ryzyko rozwijającej się leiszmaniozy trzewnej. Wykrycie Leishmania za pomocą metod, takich jak kultury in vitro, ilościowy RT-PCR, wewnątrzkomórkowa cytometria przepływowa lub mikroskopia konfokalna, jest trudne i czasochłonne. Istnieje również możliwość wykonania testów śródskórnych lub testu stymulacji komórek jednojądrzastych krwi obwodowej. W celu trafnego wykrycia patogenu we krwi należy przeprowadzić punkcję szpiku kostnego lub śledziony.
Test serologiczny do badania przeciwciał przeciw Leishmania może być stosowany w badaniu przesiewowym u pacjentów z podejrzeniem leiszmaniozy. U pacjentów immunokompetentnych wysokie stężenie przeciwciał wykrywane jest po infekcji leiszmaniozy trzewnej. Diagnostyczna wartość predykcyjna jest wysoka i stanowi ponad 90%, w zależności od metody. Jednakże negatywny wynik testu nie wyklucza infekcji.
Prostą, precyzyjną i najczęściej stosowaną metodą detekcji przeciwciał jest test ELISA lub immunofluorescencji pośredniej (IIFT), przy czym do oznaczenia przeciwciał przeciwko Leishmania donovani (IgA, IgG lub IgM) najbardziej wiarygodne wyniki zapewnia rozmaz pierwotniaków (postać promastigota) w teście IIFT. Reakcje krzyżowe pomiędzy L. donovani i L. infantum okazały się użyteczne w testach przesiewowych do oznaczania przeciwciał przeciw Leishmania. Jeśli wynik testu IIFT w kierunku Leishmania donovani jest pozytywny, należy zastosować test monoswoisty (np. Westernblot) w celu zróżnicowania patogenów i potwierdzenia diagnozy.
Dotychczas brak szczepionki oraz chemioprofilaktyki przeciw leiszmaniozie. Zapobieganie chorobie polega na noszeniu ubrań z długimi rękawami i nogawkami oraz stosowaniu środków odstraszających owady. Dostępne metody leczenia są ograniczone. Dawców krwi powinno się badać na obecność przeciwciał przeciwko Leishmania w celu zminimalizowania ryzyka zakażenia przez transfuzję krwi.
